Güvencesiz Çalışmanın En Yeni Hali: Dijital Platform Tabanlı Çalışma İlişkisi

Dr. Hazal Tolu Yılmaz*

Çağdaş otomasyon sistemlerini, veri alışverişlerini, yapay zekâya dayanan üretim teknolojilerini, akıllı telefon uygulamalarını, internet platformlarını, üç boyutlu yazıcıları, akıllı araç ve fabrikaları, nesnelerin interneti, robotik, büyük veri, siber güvenlik gibi kavramları kapsayan bir değerler bütünü olarak ifade edilen Endüstri 4.0, günümüzde iş hukukunun geleceği konusunda önemli açmazlara neden olmakta, Ludistlerin teknoloji korkuları beyaz yaka işçilerin yanına “beyaz yaka” robotların katılmasıyla tekrar gün yüzüne çıkmaktadır.

Esasen Ludistlerin teknoloji korkusu gibi insan ve robotun bir araya gelmesi fikri de epey eskidir. Viyanalı mühendis Wolfgang von Kempelen’in dünyanın ilk tam otomatik satranç robotunu (the Turk) icat etmesinin üzerinden yaklaşık 300 yıl geçmiş ve the Turk bugün dünyanın en büyük dijital iş platformlarından biri olan Amazon Mechanical Turk’ün kurulmasında Jeff Bezos’a ilham vermiştir. Bu süreçte işgücünün dijital iş platformları üzerinden dışsallaştırılabileceği anlaşılarak, hayatımıza bir insan topluluğu tarafından birkaç dakikada görülebilen ve karşılığında çok düşük bir ücret ödenen “mikro iş” kavramı girmiştir. Bunu tüketicileri, işletmeleri ve çalışanları bir araya getiren diğer konum ve web tabanlı iş platformları izlemiş ve dijital platform tabanlı çalışma kısa zamanda günümüzün global bir fenomenine dönüşmüştür.

Söz konusu platformlar ekonomik, ticari ve toplumsal hayatımızı etkilediği gibi hukukun da henüz uyum sağlayamadığı hızlı bir değişime ve yeni sorunlara neden olmaktadır. İş görme modellerinin temelden değiştirilmesi, istihdamın dışsallaştırılması ve güvencesizleştirilmesi bunlardan bazılarıdır. Zira platformlar tarafından bağımsız çalışanlar olarak nitelendirilen dijital platform çalışanlarına, işçilerin uzun yıllar ve kanlı mücadeleler sonucunda elde ettikleri haklar tanınmamaktadır.

Galatasaray Üniversitesi Özel Hukuk Doktora programı kapsamında hazırlanarak, Onikilevha Yayıncılık tarafından kitaplaştırılan bu çalışmanın konusu dijital iş platformları üzerinden çalışan kişilerin başta hukuki statüleri olmak üzere diğer hak ve borçlarının iş ve sosyal güvenlik hukuku boyutuyla incelenmesidir. Bu kapsamda eserde ilk olarak, dijital platform tabanlı çalışma modelinin işleyişi ve türleri ile çalışanlara, tüketicilere ve genel olarak topluma sağladığı yararlar ile neden olduğu sorunlar ortaya konulmuştur. Ardından, platform çalışmalarına ilişkin karşılaştırmalı hukuktaki gelişmeler, özellikle dijital platform çalışanlarının hukuki statüsü karşılaştırmalı hukukta verilen yargı kararları ve bu konuda yapılan yasal düzenlemeler de dikkate alınarak açıklanmıştır. Son olarak, Türk hukukunda dijital platform tabanlı çalışma ilişkisi incelenerek, bu çalışma modelinin yasal güvenceye kavuşturulmasına yönelik önerilerimize yer verilmiştir. Zira, ABD ve Avrupa başta olmak üzere dünya genelinde platform çalışanlarının hukuki statülerinin belirlenmesi konusunda bir çözüm arayışına girildiği görülmektedir. Platform çalışanlarının hukuki statülerine ilişkin uyuşmazlıklar iş yükü yeterince fazla olan iş mahkemelerinin önüne daha fazla gelmeden, er ya da geç ülkemize de sıçrayacak olan bu problemin çözülmesi amacıyla gerekli adımların atılması gerekmektedir.

Bu doğrultuda çalışmada varılan sonuçlardan en önemlileri aşağıdaki gibi olmaktadır:

  • Platform tabanlı çalışmaların iş hukuku yönünden çözüme kavuşturulması için öncelikle yapılması gereken bu kişilerin hukuki statülerinin doğru bir biçimde tespit edilmesidir. Bu konuda karşılaştırmalı hukukta getirilen öneriler üç başlıkta toplanmaktadır. Bunlar; bir ara kategori yaratılması, işçi tanımının genişletilmesi ve hukuki statülerine bakılmaksızın platform çalışanlarına tanınacak hakların düzenlenmesi şeklindedir. Ara kategori önerisi, çalışan statülerinin iyice karmaşıklaşmasına yol açma riski taşıması ve işverenler tarafından kötüye kullanıma açık olması nedeniyle tercih edilmemelidir. Hukuki statülerine bakılmaksızın platform çalışanlarının çalışma koşullarına müdahale edilmesi ise, piyasa ekonomisine ölçüsüz bir müdahale niteliği taşıyarak, bu alana yatırım yapılmasını engelleme riski taşımaktadır. Bu ilişkinin düzenlenmesinde amaç, taraflar arasındaki hassas dengeleri gözeten, her iki tarafın da menfaatine bir çözüm bulmaktır. Bu nedenle yapılması gereken iş sözleşmesinin karakteristik unsuru olan bağımlılık unsurunu ekonomik ve teknolojik gelişmeler ışığında yeniden yorumlamaktır.
  • Bu konuda gözden kaçırılmaması gereken en önemli husus, platform çalışmalarında bağımlılık ilişkisinin algoritmik yönetim araçları ile kullanıcı geri bildirimleri üzerinden kurulduğudur. Zira bu ilişkide iş gücü, bilgi ve iletişim teknolojileri sayesinde geliştirilen altyapıyla bütünleşerek otomatik olarak yönetilmekte ve iş organizasyonu algoritmalar tarafından kurulmaktadır. Bunun gibi, kullanıcı geri bildirimleri platformlar tarafından çalışanların iş görme süreçlerinin denetiminde kullanılmaktadır. Bu nedenle, algoritmik yönetim ile kullanıcı geri bildirimlerinin bağımlılık unsurunun ölçütleri arasında kabul edilmesi gerekmektedir.
  • Bunun yanında, platform çalışanlarının ekonomik bağımlılıklarının kişisel/hukuki bağımlılıklarına kıyasla çok daha belirgin olduğu tespit edilmektedir. Platform üzerinden elde edilen gelirin çalışanın asli veya tek gelir kaynağı olması, hizmet bedelinin platform tarafından belirlenmesi, çalışanın münhasıran aynı platform üzerinden çalışması, çalışanların kullanıcılarla doğrudan iletişim kurmalarının veya rakip platformlarda çalışmalarının yasaklanması, itibar profillerindeki yorum ve puanların başka platformlara transfer edilememesi, bu kişilerin ekonomik bağımlılıklarını gösteren hususlardır. Bu olgular, onların işçilerle benzer mağduriyetler yaşamalarına neden olmakta ve işverenin işin görülme sürecini yönetme ve denetleme ihtiyacının göreli olarak azaldığı çağımızda iş sözleşmesinin tespitinde bir kriter olarak ele alınmaları gerekli hale gelmektedir.

Anahtar kelimeler: Platform ekonomisi, dijital platform çalışanları, işçi benzeri kişiler, işçi, bağımsız çalışan

* Galatasaray Üniversitesi İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı